چاپ

پیام خوزستان - اهواز- ماه مبارک رمضان یکی از ماه های مقدس برای مسلمانان که در کشورهای مختلف با آیینها و مراسم مختلف همراه است. در ایران نیز استان های مختلف از جمله خوزستان مراسم سنتی گوناگونی، بازی های محلی و غذاها و پوشش های خاص این ماه استفاده می کنند.
روزه گرفتن در کنار برگزاری مراسم مختلف و سنتی در این ماه باعث زیبایی دو چندان ماه مبارک رمضان می شود. انتقال مراسم سنتی این ماه به نسل های آینده و زنده نگه داشتن این آیین ها اهمیت خاصی دارد که نهادهای مردمی در کنار سازمان های فرهنگی می توانند در این راستا همکاری داشته باشند.
گرگیعان گرامیداشت نیمه ماه رمضان
آیین" گرگعیان" یکی از آیین های قدیمی مردم عرب خوزستان است که در مناطق مختلف اهواز مانند کوی علوی ، زویه، لشکر آباد و سایر مناطق عرب نشین و در شهرهای کارون، شوش، هویزه، امیدیه ، شادگان، حمیدیه، سوسنگرد ، آبادان و ... برپا می شود.
"گرگیعان" یا "قرقیعان" مراسمی است که هر ساله شب 15 ماه مبارک رمضان و مصادف با ولادت امام حسن مجتبی (ع) به شکلی خاص و شاد به ویژه در استان خوزستان و در میان عرب‌های این استان برگزار می‌شود.
برخی معتقدند وجه تسمیه `گرگیعان` یا `قرقیعان` از «قرع الباب» به معنای در زدن گرفته شده است. به این دلیل ‌که کودکان در خانه‌ها را برای گرفتن شیرینی و عیدی می‌کوبند. برخی دیگر در این باره می‌گویند که `گرگیعان` از کلمه «قرّه العین» به معنای شادی و سرور مشتق شده است. بر اساس این روایت مراسم گرگیعان مصادف با تولد حسن مجتبی (ع) است و خاستگاه آن خوشحالی پیامبر اکرم (ص) برای تولد اولین نوه‌اش است. مردم هم برای عرض تبریک به علی بن ابی‌طالب (ع) و فاطمه زهرا (س) «قره عین، قره عین» گویان به در منزل‌شان می‌رفتند و کم‌کم به صورت مناسبتی هر ساله در میان مسلمانان رواج یافت اما گویا به تدریج در برخی از مناطق از جمله خوزستان ومناطقی از برخی استانهای جنوب کشور باقی ‌ماند.
نام اصلی این آیین «قرقیعان» است ولی با توجه به این که عرب‌های خوزستان در تلفظ حرف «قاف» را در بیشتر کلمات «گاف» ادا می‌کنند به آن «گرگیعان» می‌گویند.آیین `گرگیعان` با نام‌های مختلف در کشورهای عربی وجود دارد.
شکل کلی برگزاری این مراسم به این شکل است که کودکان در هر منطقه پس از افطار با همراه داشتن کیسه‌هایی برای جمع‌آوری شیرینی، آجیل، کیک و انواع خوراکی با پوشیدن لباس‌های محلی ( در خوزستان پسران دشداشه می‌پوشند و دختران چادر عربی به سر می‌کنند) و با شور و شعف به کوچه پس‌کوچه‌های شهر یا روستای محل سکونت خود می‌روند و از صاحب خانه شیرینی و تنقلات می خواهند.
آنها سراغ تک‌ تک خانه‌ها می روند ، در می‌زنند و با خواندن اشعاری اهالی آن خانه را مورد خطاب قرار می‌دهند و به جمع‌آوری عیدی، شیرینی و انواع خوراکی می‌پردازند. اهالی محل و بزرگترها هم با روی باز از کودکان استقبال می‌کنند و شیرینی و آجیل و خوراکی‌ها را میان آنها تقسیم می‌کنند.
کودکان با خواندن شعرهایی با مضمون «انطونه حق‌الله یرضی علیکم‌الله» (حق خداوند را بدهید خداوند از شما راضی باشد)، "عطونا الله یعدیکم بیت مکه یودیکم» (به ما عیدی بدهید که خدا به عنوان عیدی سفر مکه به شما بدهد) ، «ماجینه یا ماجینه حل الکیس و انطینا» (آمدیم و آمدیم کیسه را باز کن و به ما عیدی و شیرینی بده) و (یا خطاب به کسانی که بر پشت‌ بام باشند) «یا اهل سطوح تنطونه لو نروح» (ای افرادی که بالای پشت‌بام ایستاده‌اید به ما عیدی می‌دهید یا برویم؟)از صاحب خانه ها شیرینی و آجیل می خواهند.
آیین `گرگیعان` تا نیمه شب طول می‌کشد و کودکان هر منطقه تقریبا به تمام منازل آن کوی سر می‌زنند و شادی می‌کنند و در پایان هم بزرگ‌ترها برای ادای مراسم شب ولادت امام حسن مجتبی (ع) در مکانی دور هم جمع می‌شوند.
نشانه های ماه مبارک رمضان
یک فعال میراث فرهنگی در خوزستان در گفت وگو با خبرنگار ایرنا بیان کرد: آداب و رسومی که در ماه رمضان برگزار می شود در حوزه میراث معنوی قرار گیرند .
قاسم منصور آل کثیر گفت: این ماه برای مردم نشانه هایی دارد که از جمله این نشانه های رایج، استفاده از لغت "رمضان الکریم" است که تبدیل به یک رسم در ادبیات عامه شده و رسم است که مردم در ابتدای ماه مبارک رمضان و شب قبل ازآن فرا رسیدن این ماه را به یکدیگر تبریک می گویند.
وی افزود: از دیگر نشانه های این ماه " فانوس رمضانی" است که به یکی از نشانه های ماه مبارک رمضان تبدیل شده است، 2 سال گذشته جشنواره ای به نام فانوس رمضانی برگزار کردیم تا کودکان را با المان های این ماه مبارک آشنا کنیم.
این فعال میراث فرهنگی در خوزستان وجه تسمیه" فانوس رمضانی " را چنین بیان کرد : در گذشته در بسیاری از محلات استان شخصی به همراه فانوس می آمد و در کوچه ها راه می رفت و مردم را برای سحر بیدار می کرد.
** بازی های محلی ماه مبارک رمضان
آل کثیر ادامه داد:یکی دیگر از میراث های معنوی ماه مبارک رمضان بازی های این ماه است که همچنان در بین مردم انجام می شود. از جمله بازی هایی که در این ماه انجام می شود بازی گروهی به نام محبس یا محیبس به معنی "انگشتر " است که این بازی مثل بازی پر یا پوچ است که با تفاوت هایی برگزار می شود.
آل کثیر گفت: انگشتر سوژه بازی طی یک قرعه کشی به یکی از دو گروه شرکت کننده در بازی تعلق می گیرد و یک نفر از گروه مسئول پنهان کردن آن در دستان هم گروهی هایش می شود. این کار در زیر پارچه یا روانداز با اعلام آمادگی فرد از طریق زدن بر دست دو نفر دیگر یا با ایما و اشاره به اعضای همگروه خود صورت می گیرد. بنابراین یک نفر انگشتر را در مشت می گذارد، سپس همه دست های مشت شده را بیرون می آورند.
وی گفت: این بازی در بین گروه هایی با تعداد شرکت کنندگان مختلف انجام می شود و حتی ممکن است در بین گروه های 200 نفره هم برگزار شود .
از آنجا که گروه حریف باید انگشتر را از میان چندین دست پیدا کند ، فردی را که تیزبین و زرنگ است به نمایندگی از خود وارد میدان بازی می کند. این فرد با تکیه بر هوش خود و با استفاده از چهره خوانی -مهمترین ویژگی‌ ای که گرداننده‌ بازی باید داشته باشد- فردی را که انگشتر را در دستان خود پنهان کرده بیابد.
افراد گروه مقابل می توانند چهار بار حدس بزنند و اگر حدسشان اشتباه از کار درآمد بازی به نفع گروهی ادامه پیدا می کند که انگشتر را در مشت دارند. امتیاز برنده شدن در این مرحله گرفتن حق نوبت طرف مقابل است. اگر گروهی تا چهار دور پیاپی نتواند درست حدس بزند که انگشتر در کدام دست است بازنده تنهایی به حساب می آید و باید برای گروه برنده شیرینی یا خوراکی تهیه کند.
** غذاهای مرسوم در ماه مبارک رمضان
این فعال میراث فرهنگی در خوزستان بیان کرد: غذاهایی که در ماه مبارک رمضان پخته می شود در نقاط مختلف استان معطوف به جغرافیا و بافت هر منطقه است به عنوان مثال در مناطق جنوبی غذاها با چاشنی خرما تهیه می شود.
آل کثیر ادامه داد:‌ در رمضان غذاهای مخصوصی در اهواز پخته می‌شوند؛ غذاهایی مانند "محلبیه" (فرنی) ، "هریس"، "تشریبه " که بیشتر عرب‌های خوزستان آن‌ها را می‌شناسند و "ماقوته" که از نشاسته درست می‌شود، در سفره‌ افطار خوزستانی‌ها معمولا وجود دارد.
وی "لگیمات" را نوعی دیگر از شیرینی سنتی مردم خوزستان دانست و گفت: "لگیمات" شبیه زولبیا و بامیه‌ است، اما اندکی تفاوت در روش تهیه‌ی آن وجود دارد،به علاوه برای چاشنی شیرینی آن از شیره خرما استفاده می شود ، این خوراکی‌های شیرین در کنار قهوه‌ی تلخ عربی لذتی دوچندان دارند، اهوازی‌ها علاقه‌ی زیادی به نوشیدن قهوه‌ی تلخ دارند و نوشیدن قهوه در شب‌های رمضان در بین آنها بسیار مرسوم است.
این فعال میراث فرهنگی استان اظهار داشت : "هریس" و "سمبوسه" هم از جمله غذاهایی است که مردم عرب به آن‌ها علاقه‌مندند، در چند سال اخیر نیز بازار معروف به بازار "لشکرآباد" محل فروش فلافل شده و هنگام افطار، این بازار محل تجمع بسیاری از جوانان و خانواده های جوان است.
وی "مرق بامیه" یا "خورشت بامیه" را یکی از غذاهای قدیمی مرسوم در میان مردم خوزستان دانست که بیشتر در ماه مبارک رمضان در سفره‌ی افطار دیده می‌شود.
آل کثیر بیان کرد: با توجه به غلبه‌ دامپروری در منطقه، عنصر اصلی و محوری غذاهای این منطقه را گوشت تشکیل می‌دهد و پس از گوشت، خرما برای مردم، نقش محوری در تولید خوراکی دارد. همچنین برخلاف تصور عمومی در دوره‌ی کنونی، این منطقه محل مناسبی برای کشت برنج است و برنج به‌خوبی در آن عمل می‌آید.
وی گفت: با وجود این مواد اولیه، می‌توان شیرینی یا غذایی کامل با مواد اولیه شامل خرما و روغن حیوانی با نام "شعث" تهیه کرد، همچنین "غوزی" کبابی از گوشت گوسفند است که روش پختی کاملا متفاوت با کباب‌های معمولی دارد.
*"ام الحلس" روز پاکیزگی و خانه تکانی
آل کثیر گفت: یکی دو روز قبل از عید فطر در میان عربهای خوزستان " ام الحلس" یا "ام الوسخ"( به معنی روز پاکیزگی و پیرایش) نامیده می شود ، آنها این دوروز را به خانه تکانی و تمیز کردن خانه و زندگی اختصاص می دهند، خانواده ها اگر بتوانند وسایل نو و جدید را جایگزین وسایل قدیمی در خانه های خود می کنند.
این فعال میراث فرهنگی در خوزستان بیان کرد: عید فطر عید اصلی است که عربهای خوزستان آن را بسیار گرامی می دارند ، خرید آجیل ، پوشیدن لباس نو، دید و بازدید و...از جمله کارهایی است که دراین مناسبت انجام می شود . در روز عید اهالی یک محله بعد ازخواندن نمازعید فطربرای تبریک عید به منزل بزرگ فامیل یا ریش سفید روستا یا منطقه می روند . آنها همچنین درروز عید به خانه فردی از همسایگان می روند که در سال گذشته عزیزی را از دست داده اند و برای درگذشته فاتحه قرایت می کنند.
وی افزود: سادات جایگاه ویژه ای در فرهنگ عربهای خوزستان دارند مثلا آنها یک سید را به نام مورد خطاب قرار نمی دهند و یک فرد سید معمولا با لفظ "مولانا " مورد خطاب قرار می گیرد . بنابراین در دید وبازدید عید ، منزل سادات محل مقصد دیگری است که باید عید سعید فطر را به آنها تبریک گفت.
این فعال میراث فرهنگی در خوزستان ادامه داد: جوان ها در عید فطر گرایش دارند که لباس محلی دشداشه ( لباس مردانه عرب ها) را بپوشند. دخترکان نیز دستهای خود را حنا می بندند و نقشهای رنگارنگ بردستان کوچکشان از چند روز قبل از عید فطر شادمانی عید را نوید می دهد .
این فعال میراث فرهنگی در خوزستان ادامه داد: در اهواز عید فطر پرشور برگزار می شود و از صبح بعد از اقامه نماز عید ، این مراسم و عید دیدنی ها تا نماز ظهر ادامه دارد و دید و بازدیدها تا چند روز بعد هم ادامه دارد.
وی گفت: خانواده ها برای ایام عید سفره عید تدارک می بینند و دراین سفره که تا چند روز در خانه گسترده می ماند میوه، آجیل، شیرینی، بیسکویت و بخور می گذارند.
بخور پایه ثابت حال و هوای عید فطر در خانه های عرب های خوزستان است، مجمرهای کوچک حاوی بخور خوشبو فضای خانه ها را عطرآگین می کند. در برخی مناطق صاحب خانه از مهمانانی که برای بازدید می آیند با "مرش" ( گلابدان های کوچک و مخصوص" پذیرایی می کند و جرعه ای گلاب به کف دستان آنها می ریزد یا گاه چند قطره بر سر مهمان می پاشد، سپس با شربت ،قهوه و آجیل از آنها پذیرایی می کند.
** راهکارانتقال آداب و رسوم ماه رمضان به نسل های آینده
این فعال میراث فرهنگی در استان بیان کرد: آداب و رسومی که در ماه مبارک رمضان برگزار می شود و نسل به نسل منتقل شده است، به نوعی میراث مردم شناسی است که سند مکتوبی برای آن ها وجود ندارد و بیشتر توسط مردم منتقل و ترویج شده است.
آل کثیر افزود: برای معرفی و ترویج مراسم و آیینهای ماه مبارک رمضان می توان از جشنواره های محلی استفاده کرد به عنوان مثال بازی محیبس و یا مراسم گرگیعان با توجه به اینکه میراث محلی مردم منطقه است، از مجاری رسمی مثلا کانون پرورش فکری کودکان و یا اداره میراث فرهنگی و گردشگری و یا اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی به نحو مقتضی معرفی شوند.
این فعال میراث فرهنگی خوزستان اظهار داشت: نیاز است این ادارات فرهنگی ،تولیداتی به عنوان مثال در قالب ساخت فیلم و یا مستند در خصوص مراسم و آداب این ماه مبارک داشته باشند و در شبکه های اجتماعی و یا صدا و سیما به مردم معرفی کنند.
وی با اشاره به اینکه کانون پرورش فکری می تواند به خوبی در این بخش کار کند اظهار داشت: این نهاد می تواند در جشنواره هایی که برای کودکان برگزار می کند کتابچه هایی را در خصوص مراسم این ماه تهیه و در بین آن ها منتشر کند.
آل کثیر افزود: اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی می تواند با ساخت آهنگ های آیینی و کودکانه مراسم های این ماه را به کودکان معرفی کنند.
این فعال میراث فرهنگی در خوزستان ادامه داد: بازی های محلی در این ماه تا کنون چندان مورد توجه خاص قرار نگرفته اند و اداره میراث فرهنگی استان اقدامی برای مستند نگاری این بازی ها انجام نداده است .
وی گفت: سازمان های که در بخش فرهنگی فعال هستند می توانند در معرفی آداب و رسوم این ماه فعالیت کنند.
* ثبت ملی آداب و رسوم مردم خوزستان در ماه مبارک رمضان
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خوزستان گفت: آداب و رسوم مردم خوزستان در ماه مبارک رمضان در بخش های مختلف پخت غذا، نوع پوشش، مراسم گرگیعان ثبت ملی شده است.
محمد حسین ارسطوزاده گفت: دست یابی به آیین ها و آداب و رسوم این ماه به دلیل مطالب مختلفی که دراین خصوص تهیه و منتشر شده است سخت نیست اما لازم است که صدا و سیما برای معرفی بهتر این مراسم به مردم تولیدات بهتر و بیشتری داشته باشد.
وی گفت: این مراسم وآیین ها در بین مردم خوزستان جاری و ساری هستند و مردم به صورت خودجوش آنها را به جای می آورند.
ارسطوزاده با اشاره به اینکه هر منطقه ازاستان مراسم خاص خود را دارد بیان کرد: این آیین ها تا زمانی زنده و ماندگار هستند که مردم آن ها را برگزار کنند و سازمان های دولتی دربرگزاری این مراسم ها دخالتی نداشته باشند.
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خوزستان ادامه داد: این اداره کل وظیفه ثبت و ضبط آیین های این ماه را بر عهده دارد و کتاب هایی در این خصوص تهیه شده است که به زودی منتشر خواهند شد.
وی گفت: برای ترویج این آیین ها باید با حساسیت و دقت تصمیم گیری و فکر شود تا خدشه ای در سنت این آیین ها ایجاد نشود.